معرفی باغ دولت آباد
باغ دولتآباد چهار منار از باغهای قدیمی شهر یزد در کشور ایران میباشد.
بادگیر عمارت بادگیر آن با ارتفاع ۳۳/۸ متر بلندترین بادگیر خشتی شناخته شده در جهان است.
این باغ در تاریخ ۱۳۴۶/۱۲/۲۳ به شماره ۷۷۴ در ردیف آثار ملی ایران قرار گرفتهاست؛ و همچنین یکی از باغهای ایرانی ثبت شده در میراث جهانی توسط یونسکو است.
باغ دولت آباد یکی از جاهای دیدنی شهر یزد است که از میراث جهانی ایران نیز به شمار میرود و بهعنوان یکی از ۹ باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این باغ زیبا که در محله چهار منار قرار گرفته است، یکی از قدیمیترین باغهای شهر یزد محسوب میشود. در ادامه با کجارو همراه باشید تا بیشتر با این باغ و بخش های مختلف آن آشنا شویم.
باغ دولت آباد در کجا واقع شده است ؟
باغ دولت آباد یکی از جاهای دیدنی یزد و از میراث جهانی یونسکو در ایران است که در خیابان شهید رجایی در در محله چهار منار داخل کوچه فردوسی یا حسینیه فردوس قرار گرفته است و از بلوار دولت آباد نیز دسترسی دارد. این باغ در دوران قاجاریه متصل به دروازه چهار منار بود اما همچنان خارج شهر قرار میگرفت. اما با گذشت زمان، بافت شهری اطراف آن را پر کرد، بهطوری که در دوران پهلوی ساختوساز حومه شهری پیرامون آن را فراگرفت و بهتدریج باغ در مرکز شهر یزد واقع شد.
باغ دولتآباد در یزد در اواخر دوره افشاریه و در سال ۱۱۶۰ ه.ق توسط علی رضائیان صباغ معروف به (خان بزرگ) که وی سرسلسله خاندان خوانین یزد بود احداث گردید. علی ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتر را احداث نمود و آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولتآباد رساند و سپس مجموعه حکومتی (دارالحکومه) خو د را بنا کرد. این باغ با مساحتی در حدود ۷۰/۰۰۰ مترمربع شامل ساختمانها، حوضها و آبنماهای بسیاری بوده که در فضای بین آنها باغهای با درختان انار و انگور و… باگلهای فراوانی زینت بخش محیط بودهاند.
قنات تاریخی عظیم دولتآباد با قدمتی بیش از ۲۰۰ سال از احداث پنج رشته قنات تشکیل شده و از ارتفاعات مهریز سرچشمه میگرفته و پس از مشروب کردن بخشی از زمینهای مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی و طی بیش از ۵۰ کیلومتر به یزد میرسیده و باغ دولتآباد را آبیاری میکرده. اما این باغ در حال حاضر توسط چاه نیمه عمیق مجاور آبیاری میشود.
تقی خان بافقی پدر عبدالرضا خان یزدی و جد سلطانعلی خان وزیر افخم و خانوادههای افخم ابراهیمی و افخمی است. مدارک مربوط به این موضوع در میان اسناد شخصی خانواده افخم ابراهیمی حفظ و نگهداری گردیدهاست.
معماری باغ دولت آباد چگونه است ؟
آنچه اين باغ را در ميان باغهای ايرانی شاخص نشان میدهد، بادگير مرتفع آن است که با بیش از ۳۳/۸ متر بلندترين بادگير جهان شناخته شده است. از ديگر خصوصيات اين بادگير، هشتضلعی بودن آن است که باعث میشود باد در هر جهت بوزد و بهراحتی و بهسرعت به قسمت زيرين هدايت شود. از سوی ديگر در زير اين بادگير حوضی قرار دارد بهطوری که با وزيدن باد به سطح آب حوض، هوای خنکی را داخل بنا ايجاد میکند. دراین ساختمان با تلفیق باد و آب که درحوضهای داخل ساختمان در جریان است، هوای خنک از زیر بادگیر به قسمت شاهنشین و تالارها انتقال پیدا میکند. به همین دلیل به این بنا، ساختمان تابستانه نیز گفته میشود.
بخشهای مختلف باغ دولت آباد
این باغ از دو بخش کلی اندرونی و بیرونی (جلوخان) تشکیل میشود.
دولتآباد از دیدگاه گونهشناسی عملکردی، باغ «سکونتگاهی-حکومتی» است. به نحوی که باغ بیرونی محل انجام تشریفات حکومتی، مراسم ورزشی و اداره امور شهر بودهاست و باغ اندرونی، بخش خصوصی و اقامتگاهی مجموعه بهشمار میرفتهاست. درباغهای سکونتگاهی-حکومتی، عرصه اندرونی را از سایر عرصهها کاملاً متمایز میکردند و حتی دربان یا حاجبی را برای نظارت بر آن تعیین میکردند.
بخش اندرونی باغ دولت آباد
این بخش محل سکونت حاکم و خانواده اش شامل ساختمانهای زیر بودهاست:
ساختمان هشتی (بادگیر تابستانه)
حرمسرا
بهشت آیین
مطبخ
برج دیدبانی
آبانبار خصوصی
اصطبل تابستانه و زمستانه
– ساختمان هشتی
ساختمان (عمارت) هشتی از مهمترین بخشهای مجموعه بهشمار میرود که در آن، تلفیق جریان هوا و آب به زیباترین شکل صورت گرفتهاست. در این ساختمان با تلفیق باد و آب که درحوضهای داخل ساختمان درجریان است هوای خنک از زیر بادگیر به قسمت شاهنشین و تالارها انتقال پیدا میکند. به همین دلیل به این بنا، ساختمان تابستانه نیز گفته میشود.
این بنا از سه شاه نشین با درهای مشبک٫ اتاقک بادگیر٫ هشتی و دو اتاق پستو تشکیل شده و شکل کلی بنا شبیه به یک هشت ضلعی است، همچنین بادگیر قرار گرفته بر آن نیز از نوع هشت تنبوشه میباشد.
سقف قسمت میانی (هشتی) دارای کاربندی زیبایی که اثر استاد حاجی علی اکبر آخوند است که با سیم گل و دمگیری گچی به طرزی بسیار ماهرانه اجرا شدهاست.
– برج دیدهبانی
اطراف باغ دولتآباد توسط دیوار بلند خشتی که دارای یک برج دیدهبانی میباشد احاطه شدهاست.
بخش بیرونی باغ دولت آباد
این بخش محل استقرار کاروانها، همچنین رسیدگی به امور حکومتی و شامل ساختمانهای زیر بودهاست:
جلوخان و سردر
تالار آیینه
عمارت تهرانی
دو بازارچه
آبانبار عمومی
طرح باغ دولت آباد
طرح باغ دولت آباد یکی از اصیلترین و بدیعترین طرحهای باغ رسمی ایرانی است. سطح باغ به دو بخش با محیط مستطیلی با ابعاد ۱۱۶ در ۲۷۴ متر و ۱۰۴ در ۲۷۸ متر تقسیم میشود که به صورت عمود برهم قرارگرفتهاند. محور تقارن مستطیل بزرگتر -محور اصلی باغ- در راستای شمال غربی-جنوب غربی با زاویه ۳۰ درجه نسبت به محور غربی-شرقی قرار میگیرد. محیط مستطیل بزرگتر (آنچه اکنون عموم بهعنوان باغ دولت آباد میشناسند)، باغ اندرونی را شکل میداد که در واقع باغ خصوصی و اقامتگاه خانواده بوده است. محیط مستطیل کوچکتر که در سمت شمال قرار دارد، محدوده باغ بیرونی را مشخص میکند. این باغ که باغ «بهشتآیین» نامیده میشود، محل برگزاری تشریفات حکومتی و مراسم ورزشی بوده است.
گونه شناسی باغ دولت آباد
دولت آباد از دیدگاه گونهشناسی عملکردی، باغ سکونتگاهی- حکومتی است. بهنحویکه باغ بیرونی محل انجام تشریفات حکومتی، مراسم ورزشی و اداره امور شهر بوده است و باغ اندرونی، بخش خصوصی و اقامتگاهی مجموعه به شمار میرفته است. در باغهای سکونتگاهی- حکومتی، عرصه اندرونی را از سایر عرصهها کاملاً متمایز میکردند و حتی دربان یا حاجبی را برای نظارت بر آن تعیین میکردند.
از دیدگاه گونهشناسی کالبدی نیز، دولت آباد از نوع باغ-حیاط به شمار میرود زیرا ساختمانها و عمارات آن مانند نارنجستان قوام و باغ هفتتنان در شیراز در اطراف باغ قرار میگیرند.