معرفی آتش کده زرتشتیان ، یکی از ارزشمندترین آثار باستانی یزد
استان یزد، چند آتشکدهی معروف زرتشتیان را در خود جای داده است که جزو مهم ترین آثار باستانی یزد به شمار می روند که همین امر از دلایل جذب زرتشتیان سراسر کشور و جهان به این استان زیبا محسوب میشود. این عمارت از جمله بناهای مقدس زرتشتیان است که قدمتش به آبان سال ۱۳۱۳ ه.ق، دوره پهلوی اول، باز میگردد. طبق مستندات تاریخی به نظر میرسد این مکان با سرمایهی یک زرتشتی به نام همابائی در قطعه زمینی که به همت تعدادی از زرتشتیان ایران، از جمله برادران امانت با کمک بودجهی اهدایی از طرف انجمن پارسیان هند، در زمینی موقوفی به نام اردشیر مهربان رستم امانت (پدر برادران امانت)، ساخته شده است. گفته میشود نقشهی خانهی آتش، توسط مهندسان پارسی کشیده شده و مرحوم ارباب جمشید امانت، مسئولیت و مدیریت ساخت این بنای مقدس را به عهده گرفته است.
آتشكده يزد، گرچه قدمت آن به دوران پهلوی میرسد و ساخت آن به ۸۰ سال قبل باز میگردد، ولی آتشی كه درون آن میسوزد بيش از ۱۵۰۰ سال است كه روشن مانده است. در واقع، این آتش فروزهای است از آتش آتشکده کاریان در لارستان که به عقدای یزد آورده شد و نزدیک به ۷۰۰ سال در آنجا روشن نگه داشته شد؛ سپس در سال ۵۲۲ از عقدا به اردکان منتقل شد و نزدیک به ۳۰۰ سال نیز در اردکان یزد روشن بود تا اینکه در سال ۸۵۲ از اردکان به یزد نقل مکان کرد. جابهجایی این آتش در یزد نیز ادامه داشت؛ نخست در محلهای به نام «خلف خان علی» در خانه یکی از موبدان بزرگ به نام «موبد تیرانداز آذرگشسب» نگهداری میشد و در سال ۱۳۱۳ ه.ش، پس از ساخته شدن این آثار باستانی یزد، به درون آن برده شد.
طبق نوشتهها و نقل قولهای تاریخی به نظر میرسد در زمان حکومت پادشاهان ساسانی، سه آتشکده که به دلیل قدمتشان از شکوه و اهمیت بالایی برخوردار بودند: آتشکدهی آذر گشنسب یا آذرگشسب واقع درشهرستان تکاب در تختسلیمان، آتشکدهی آذر برزینمهر در روستای فشتنق خراسان رضوی و آتشکدهی کاریان یا آتشکدهی فرنبغ کاریان فارس در روستای کاریان از توابع جویم لارستان. این سه آتشکده نسبت به سایر آتشکدهها منزلت و شهرت بیشتری داشتند. همین امر سبب شد تا آنهارا آتش وَرهُرام یعنی آتش پیروزی بنامند.
از جمله آتشکدههایی که محافظت از آتش ورهرام را به عهده داشت، به آتشکدهی آذرفرنبغ معروف است که در شهر کاریان فارس قرار گرفته بود. متاسفانه مسئولان و محافظان این آثار باستانی یزد، در قرن دهم میلادی، به دلیل حملهی دشمنان به شهر یزد، مجبور به انتقال آن به آتشکدهی بزرگ شهر شدند. اما این آتشکده در سال ۵۱۳ هجری قمری تخریب و زرتشتیان را وادار به جابهجایی مجدد آتش مقدس خود کرد. آنها در غاری که در کوه اِشکَفت یزدان (بین عقدا و پارسبانو) قرار داشت، رفته و آتش ورهرام را به مدت ۳۰ سال از گزند بیگانگان حفظ کردند.
به نظر میرسد پس از آن مجبور به انتقال مجدد آتش ورهرام شده و به مدت دو قرن دیگر برای جلوگیری از تجاوز بیگانگان، در روستاهایی که محل زندگی زرتشتیان یزد شناخته میشد، مورد حفاظت و پاسداری قرار گرفت. در سال ۷۵۰ هجری قمری، روستایی به نام ترکآباد در نزدیکی اردکان ساخته و اکثر زرتشتیان یزد بویژه موبدان به آن منطقه، نقل مکان کردند. آتش مقدس نیز به ترکآباد منتقل شده و به مدت زمان ۳۰۰ سال، در روستای ترکآباد نگهداری و محافظت شد. متاسفانه جامعهی زرتشتیان ترکآباد به مرور زمان از هم گسیخته شد و آتش مقدس بار دیگر به شریفآباد منتقل و در سال ۱۱۸۹ هجری قمری مجددا به یزد بازگردانده شد. زرتشتیان مجبور شدند آتش مقدس را در محلهی دستوران یزد (کوی موبدان)، در خانهی کوچکی بهصورت مخفیانه نگهداری کنند.
این مسئله تا زمانی که به دستور رضاشاه مجوز احداث آتشکدهی یزد صادر شد، ادامه داشت. سرانجام با این مجوز رسمی، زرتشتیان نیز توانستند بدون ناراحتی و تحمل سختیهای گذشته، عبادتگاهی در شان و منزلت خود داشته باشند و این آثار باستانی یزد که جزو ارزشمندترین مکان های تاریخی یزد محسوب می شود را برای خود به ثبت برسانند. آتش مذکور، در ظرفی بزرگ از جنس برنز، درون محفظهای ساخته شده از شیشه، مرتفعتر از سطح زمین، در اتاقی تقریبا وسیع و در مکانی که از نور خورشید فاصله دارد، نگهداری میشود. البته اتاقهای دیگری برای انجام مراسم و تشریفات نیایش و عبادت زرتشتیان توسط معماران سازندهی این بنای ارزشمند در نظر گرفته شده است که در اطراف اتاق نگهداری آتش، تعبیه شدهاند.
معماری شگفت انگیز آتشکده
با بررسی ساختمانهایی که بهعنوان آتشکده مورد استفاده قرار میگیرند، به این اصل خواهیم رسید که از دوران باستان، آتشکدهها بدون هرگونه تجملات و زرقوبرق و بهصورت مکانی ساده و مقدس طراحی و ساخته شده است. آتشکده بهرام نیز همانند همتاهای خود، از معماری و طراحی ساده و زیبایی برخوردار است. طراحی این مکان بر اساس سلسله مراتب و حوزه بندی فضایی آتشکدههای پارسیان هند در نظر گرفته شده است ولی معماری این بنا نیز همانند سایر بناهای ساخته شده در مناطق کویری ایران، همان الگوهای معماری ایران را دارد. این بنا در مرکز حیاط قرار گرفته و درختان همیشه سبز، آن را محصور کردهاند. ارتفاع آن به ۲۱ متر بالاتر از سطح زمین میرسد و برای وارد شدن به آن مکان، عبور از ۸ پلهی تعبیه شده ضروری است.
همچنین این سرستونها و سنگهای گلداری پایین دیوارها، از هنرمندی استادکاران و هنرمندان استان اصفهان است که پس از تراشیدن سنگها در اصفهان، آنها را به شهر یزد منتقل کردهاند. به نظر میرسد کاشیکاری صورت گرفته در نگارهی فروهر بالای سردر ورودی خانهی آتش زرتشتیان نیز توسط هنرمندان استان یزد انجام گرفته است. طراحان و استادکاران نیز دیوارهای داخل ساختمان را با اشکالی از تصاویر زرتشت و جملههایی برگرفته از کتاب مقدس اوستا، بسیار زیبا و هنرمندانه تزئین کردهاند.
حوضی دایرهای شکل و بزرگ در ابتدای ورودی عمارت آتشکده، زیبایی ویژهای را به این بنای مقدس بخشیده است که طبق آئین حوضهای سراسر دنیا، کف آن توسط سکههایی که بازدیدکنندگان داخل آن انداختهاند، فرش شده است. به نظر میرسد قرار گیری آتشکده در مقابل حوضی از آب، از خصوصیات این مکانها محسوب میشود. زرتشتیان آتش مقدس را در اتاقی که معماران آنرا در مرکز ساختمان احداث کردند، قرار دادند. به این وسیله آتش از تابش نور خورشید دور خواهد بود. در اطراف آن نیز اتاقهایی برای انجام فریضهی نماز و نیایش مخصوص زرتشتیان در نظر گرفته شده است.